گفتمانی در چارچوب عقل و منطق

اسلام عزیز همه مردم را به تفکر در اصول و مبانی اعتقادی دین دعوت نموده است:

فَبَشِّرْ عِبادِ ، الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ [1]
پس بندگان مرا بشارت ده! همان كسانى كه سخنان را مى‏شنوند و از نيكوترين آنها پيروى مى‏كنند آنان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده، و آنها خردمندانند.

وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْلَمُونَ [2]
و اگر يكى از مشركان از تو پناهندگى بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود (و در آن بينديشد)! سپس او را به محل امنش برسان، چرا كه آنها گروهى ناآگاهند

یافتن حقیقت مبتنی بر تحقیق است، و تحقیق نیز جز با آزاد اندیشی و خردورزی میسر نمی گردد؛ آیات بسیاری در قرآن کریم، همگان (حتی مشرکین و بی دینان) را به تفکر و تحقیق در نشانه های الهی و عبرت از تاریخ گذشتگان و مانند آن دعوت نموده است:

أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا في‏ أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ كَثيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ
أَ وَ لَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ[3]
آيا آنان با خود نينديشيدند كه خداوند، آسمانها و زمين و آنچه را ميان آن دو است جز به حق و براى زمان معيّنى نيافريده است ولى بسيارى از مردم (رستاخيز و) لقاى پروردگارشان را منكرند.
آيا در زمين گردش نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنان بودند چگونه بود؟! آنها نيرومندتر از اينان بودند، و زمين را (براى زراعت و آبادى) بيش از اينان دگرگون ساختند و آباد كردند، و پيامبرانشان با دلايل روشن به سراغشان آمدند (امّا آنها انكار كردند و كيفر خود را ديدند) خداوند هرگز به آنان ستم نكرد، آنها به خودشان ستم مى‏كردند!

در روایت بسیاری بر تفکر تاکید فراوان شده و یک ساعت تفکر برتر از یک شب زنده داری [4] یا یک سال عبادت [5] معرفی شده، و آن را سرچشمه خوبی ها و منبع جوشش نیکی ها بیان نموده است.[6]

به چالش کشیدن مباحث اعتقادی و نگاه نو و تحقیق جدید در انگاره های دینی، جزء لاینفک و گریزناپذیر تعقل، تفکر و تدبّر بدون تعصب در محتوا و آموزه ها دینی است؛ به سخن دیگر: آزاد اندیشی و خرد ورزی هر آزاده ای حکم می کند که در مباحث مذهبی و اعتقادی به گفتمان نشسته و با اندیشه ای به دور از احساسات و تعصبات کاذب و در فضایی معقول و منطقی به دنبال حقیقت گردد.

رعایت احترام متقابل، عدم توهین به مقدسات و عقاید یکدیگر، بحث و مناظره در چارچوب عقل و منطق و عاقلانه و عالمانه مباحثه کردن، از شروط اولیه یک گفتمان پویا و نتیجه بخش است. افراد مخالف، بعضاً چالش های مباحث دینی را بهتر شناسایی می کنند یعنی به مسایلی از عقاید دینی و مذهبی اشاره می نمایند که بسیاری از پیروان آن مکتب، بخاطر تعصب یا ترس از عقاب و مانند آن، حتی به خود اجازه نمی دهند که درباره صحت آن مطالب فکر کنند و یا آن را در یک چالش علمی به بوته نقد بگذارند. همین سؤالات جسورانه، خواسته یا ناخواسته موجب ابداع موضوع و مبحثی جدید در باب دین می شود و یک نقطه به ظاهر مبهم دینی، به برکت سؤال فردی به ظاهر بی دین، مورد بررسی و کنکاش عالمان و محققان مباحث دینی قرار می گیرد و ابهامات ظاهری آن روشن می گردد. برخورد تفکرها و تضارب آراء ضمن آنکه موجب پویایی و تلاش علمی در هر رشته ای می گردد، کشف مباحث علمی جدید را هم به دنبال دارد. کتابهای ارزشمند زیادی داریم که سرچشمه تألیفشان مرهون همین تضارب آراء و برخورد با فکر مخالف بوده است: الذریعة الی تصانیف الشیعة شیخ آقا بزرگ تهرانی و الغدیر علامه امینی دو نمونه بارز آن هستند که در پاسخ به ادعای مخالفین تالیف و تدوین شده است.

جلد اول کافی (کتاب التوحید را بنگرید)، پر است از مناظراتی که بین افراد زندیق و کافر و بی دین با امام صادق (ع) انجام شده و حضرت هم در کمال آرامش با آنها به مناظره پرداخته است. به عنوان نمونه رجوع کنید به الکافی، ج1/ص74 که زندیق بعد از مناظره و مباحثه با امام، سرانجام قانع شده و مسلمان می گردد.

اما آنچه که در این بین مهم است و از اهمیت قابل توجهی برخوردار است شیوه برخورد پیروان و مدعیان دفاع از اسلام با این گونه افراد است که باید سنجیده، منطقی، برهانی و در عین حال همراه با شکیبایی و ادب و به دور از هرگونه تعصب و احساسات کاذب عمل نمایند و این دستور قرآنی را سرلوحه کار خود قرار دهند که:

ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ [7]
با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشى كه نيكوتر است، استدلال و مناظره كن! پروردگارت، از هر كسى بهتر مى‏داند چه كسى از راه او گمراه شده است و او به هدايت‏ يافتگان داناتر است.

قرآن کریم ما را از دشنام دادن معبودهای غیر الهی دیگران هم برحذر داشته و می فرماید:

وَ لا تَسُبُّوا الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ [8]
(به معبود) كسانى كه غير خدا را مى‏خوانند دشنام ندهيد، مبادا آنها (نيز) از روى (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند

به امید آن که گفتمان های عقلانی روز به روز در میان جوامع انسانی گسترش یابد و همه افراد _با هر عقیده و مسلک و تفکری_ بتوانند ندای حقگوی دین را آزادانه و آگاهانه بشنود و با اختیار خویش مسیر روشن حق را انتخاب نمایند.

پی نوشت
---------------------------
1- زمر/17و18.
2- توبه /6.
3- روم/8و9.
4- الكافي، ج2/ص 54.
5- مستدرك‏ الوسائل، ج11،ص 183.
6- قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: إِنَّ التَّفَكُّرَ يَدْعُو إِلَى الْبِرِّ وَ الْعَمَلِ بِهِ ، امام علی (ع) فرمودند: همانا تفکر به نیکی و عمل به آن فرا می خواند؛ الكافي، ج 2،ص 55.
7- نحل /125.
8- انعام/108.

برگرفته از سایت رهروان ولایت